معرفی و نقد: بهراد توکلی
نمودی از دانش و نبوغ صبا
بهراد
توکلی:اخیرا موسسه ماهور در ادامه روند انتشار آثار قدما ، چهار لوح فشرده
در قالب دو آلبوم از بداهه نوازی ها و ردیف نوازی های استاد یگانه موسیقی
ایران ، ابولحسن خان صبا با ساز ویلون را منتشر کرده است این آلبوم ها از
جنبه های مختلفی قابل نقد و بررسی است که در این نوشتار بخش راست پنجگاه
این مجموعه آلبوم ها می پردازیم.
در
سال 1265 هجری قمری (1876 م) موسیو لومر موسیقی دان فرانسوی که برای تدریس
موسیقی در دارالفنون به ایران فراخوانده شده بود موسیو دووال ویولونیست
فرانسوی را برای تدریس ویلن به ایران آورد و از آن زمان ویلن وارد موسیقی
ایران شد . در همان دوره سازهای دیگر اروپائی نظیر پیانو و کلارینت نیز به
ایران وارد شد و توسط موسیقی دانان ایرانی برای اجرای موسیقی دستگاهی به
کار گرفته شد همزمان با دسته جات موسیقی نظام و ارکستر شاهی توسط لومر در
ایران بوجود آمد که آموزش سازهای اروپائی در ایران سر و شکلی بانسبه
آکادمیک به خود گرفت . هرچند عدم رواج رپرتوار موسیقی کلاسیک در ایران سبب
می شد تا نوازندگان ایرانی به اجرای موسیقی دستگاهی با این سازها بپردازند
که از آن جمله می توان به فلوت قلی خان یاور اشاره کرد. موج تجدد گرائی و
گرایش های آزادی خواهانه ملهم از غرب در ایران ، سازهای غربی را به نمادی
از تجدد و منور الفکری در ایران تبدیل کرده بود و همین شرایط در رواج این
سازها خصوصا ویلن موثر بود اولین موسیقی دانی که برای ویلن دستور آموزشی
نوست کلنل علی نقی وزیری بود اما ویلن تا ظهور صبا نتوانسته بود به عنوان
یک ساز مجری موسیقی دستگاهی جایگاه خود را تعریف کند. ابوالحسن
صبا(1282-1336) نابغه موسیقی ایران از زمره برجسته ترین اساتید موسیقی
دستگاهی به شمار می رود. او ردیف موسیق ایرانی را از میرزاها و درویش خان
با ساز سه تار فراگرفته بود و به آن اشراف کامل داشت سه تار نوازی صبا از
برجسته ترین و فنی ترین شیوه های نوازندگی سه تار از آن دوره تا کنون به
شمار می رود. صبا تئوری موسیقی غربی و نوازندگی ویلن را نیز از وزیری
فراگرفته بود اما تسلط بی مانندش بر ردیف و نیز ذوق و قریحه بی نظریش در
موسیقی سبب شد تا روح نوینی به ویلن بدمد و برای آن دستور آموزش و نیز ردیف
تدوین نمود و شاگردان بسیاری را درس داد که نام آنها بر تارک موسیقی ایران
به یادگار نشسته است بزرگانی چون : علی تجویدی ، حبیب الله بدیعی ،
اسدالله ملک ، پرویز یاحقی ، مهدی خالدی ، همایون خرم و بسیاری دیگر . اما
ویلن صبا نظیر خودش دارای ویژگی های منحصر به فردی بود .ساز ویلن به دلیل
ساختار ثابت آرشه و نیز تعریف نشدگی تکنیک های ردیف نوازی برای آن ، برای
ایجاد تحریر ها و دینامیک های تک نت ناشی از بافت های مضرابی و ادوات تحریر
برای اجرای موسیقی دستگاهی بسیار دشوار است با احترام به همه ی بزرگان
نوازنده ویلن در ایران باید گفت به جرات هیچ کس مانند صبا نتوانست ظرایف و
دقایق موسیقی دستگاهی و نظام دینامیکی آن را با ویلن اجرا کند. اما اجرای
راست پنجگاه در این آلبوم از جهات بسیاری قابل اهمیت است . صبا در ردیف
هایئی که برای سنتور و ویلن تدوین کرده به ساده و مختصر کردن ردیف
پرداخته بود و برای همین ردیف او به لحاظ ریتم و قوانین ترکیب بندی مد ها
(گوشه ها) با ردیف میرزا ها بسیار متفاوت است . اما در این اثر صبا به
اجرای ردیفی از راست پنجگاه پرداخته که بسیار به ردیف میرزا عبدالله (به
روایت نورعلی خان برومند ) نزدیک است. بیست گوشه اول اجرای صبا به لحاظ
ترتیب و نیز ملودی و وصل آنها دقیقا منطبق بر ردیف روایت شده از برومند است
این نکته بدان لحاظ واجد اهمیت است که برخی هنرمندان در صحت روایت برومند
از ردیف میرزا عبدالله به دلایلی بعضا قابل دفاع تشکیک کرده اند این موضوع
محل بحث گسترده ای را می طلبد که محل آن این نوشتار نیست اما این انطباق از
طرف این دو استاد که جدا از هم
به میرزا عبدالله مرتبت بوده اند دلیلی بر این ادعاست که حداقل بخش های
بسیاری از روایت برومند می تواند معتبر تلقی شود. در فراز های همایون هم
اجرای صبا بر روایت برومند منطبق است . در این اجرا دو فراز عراق و راک
(منطبق بر ردیف ماهور روایت برومند) نیز به ردیف راست پنجگاه افزوده شده
است البته بافت اجرائی و نیز روند ملودی و وصل گوشه ها را نه تنها مختل
نساخته بلکه می توان آن را روایت دقیقی از ردیف راست پنجگاه دانست.
در
پایان این نکته قابل توجه است که نوع تحریر ها و شیوه های اجرا و تقطیع ها
و کشش ها به طور بی نظیری با شیوه اصیل اجرائی آن با سازهای کششی ایرانی
نظیر کمانچه انطباق دارد که خود نشانگر نبوغ و درک این استاد بزرگ از
موسیقی دستگاهی است. شنیدن و تتبع در این آثار برای هنرمندان و هنرجویان
موسیقی ایرانی بسیار ضروری و در درک بیشتر آنها از موسیقی دستگاهی بسیار
موثر است.
روزنامه هفت صبح مورخ: 15/6/90
