بیداد

گروه شیدا و عارف

آهنگساز : پرویز مشکاتیان

خواننده : محمدرضا شجریان

     

      معرفی و نقد: بهراد توکلی

معرفی 33 آلبوم برتر پس از انقلاب (بیداد):

بهراد توکلی: آلبوم بیداد که اثر زنده یاد استاد پرویز مشکاتیان با صدای محمدرضا شجریان از جنبه های متعددی دارای اهمیت و قابل بررسی است این آلبوم در دو بخش تهیه شده که هر بخش دارای ویژگی ها و نکات قابل توجه ای است بخش اول در گوشه بیداد دستگاه همایون اثر پرویز مشکاتیان و بخش دوم ساز و اوازی در همایون است که با تار زنده یاد استاد غلامحسین بیکجه خانی و آواز محمدرضا شجریان اجرا شده است. آلبوم بیداد را می توان سرفصل جدیدی از فعالیت های استاد آواز ایران محمدرضا شجریان دانست در اینجا مناسب به نظر می رسد تا نگاهی به دوره های کاری این استاد یگانه و ویژگی های آوازخوانی او داشته باشیم تا هم در این بررسی و هم در بررسی های دیگر در شناخت جایگاه ارزنده هنری ایشان به کار آید. دوره اول حضور شجریان در عرصه موسیقی ایران را فاصله سالهای 1347 تا 1354 تشکیل می دهد که دوره فعالیت شجریان در رادیو تلوزیون ملی ایران است در این دوره شجریان به تلاش چشمگیری در درک و دریافت شیوه های اواز خوانی استادان معاصر نظیر بنان ، ادیب خوانساری ، ظلی و تاج اصفهانی پرداخته و از راهنمائی ها ی بهترین نوازندگان زمانه بهره مند می شود که از این میان می توان به استادان کسائی ، شهناز ، عبادی ، بهاری ، پایور و  دیگر اساتید اشاره کرد در این دوره سختکوشی و تلاش شجریان او را به چهره ای توانمند در موسیقی ایران بدل می سازد آشنائی او با استاد نورعلی خان برومند او را با ویژگی های اصیل موسیقی دوران قاجار بیشتر آشنا ساخته و زمینه همکاری بیشتر با استاد محمدرضا لطفی را نیز فراهم می آورد که دوره دوم فعالیت های هنری او را تشکیل می دهد این دوره که از فاصله سالهای 1354 تا 1360 ادامه دارد در کنار دوره همکاری های او با پرویز مشکاتیان (دوره سوم) نقطه اوج آواز خوانی شجریان است نگاه خلاق و دانش و تسلط لطفی بر موسیقی ایرانی سبب می شود تا یکی از درخشان ترین دوره های موسیقی ایران با همکاری این دو استاد ارزنده کشورمان شکل بگیرد در این دوران شجریان بیان شخصی خود در آواز را تثبیت می کند شیوه ای که از ان دوران تا کنون مورد تقلید اکثریت خوانندگان قرار گرفته تقلیدی که در کنار آثار مثبت ، عوارض منفی فابل توجه ای را هم به همراه داشته که از موضوع این نوشتار بیرون است در دوره سوم (فاصله سالهای 1362 تا 1367) او چند اثر جاودان را با پرویز مشکاتیان خلق می کند اثاری چون : آستان جانان ، بیداد ، نوا مرکب خوانی ، سر عشق و دستان که در کنار آثار مشترک با محمدرضا لطفی از جمله بهترین آثار دوران  های فعالیت او تا کنون محسوب می شوند دوره چهارم فعالیت شجریان از سال 1368 تا 1374 به همکاری با هنرمندان گروه آوا که خود ان را تاسیس کرد می گذرد دوره ای که به رغم استقبال سنتی جامعه از آثار شجریان به لحاظ هنری از دید بسیاری از صاحب نظران به نسبت کارهای قبلی او چندان مقبول نمی اقتد در سالهای 72 تا 76 دوره کنسرتهای مجدد او در خارج کشور با محمدرضا لطفی است که اثار درخشانی از جمله چشمه نوش و معمای هستی حاصل این دوره است دوره ششم (1380 تا 1385)کار شجریان با حسین علیزاده و کیهان کلهر است که علی رغم درایت و دانائی علیزاده به دلیل اختلاف شیوه هنرمندان به وحدت چشمگیری دست نمی یابد و دوره هفتم نیز دوران کار او با گروه شهناز است به بررسی فنی هر یک از این دوره ها به تناسب آثاری که مرور خواهیم کرد ، خواهیم پرداخت. اما همانگونه که ذکر شد دوره همکاری با مشکاتیان اوج پختگی و تسلط شجریان در آواز است با گذشت سالهای اولیه انقلاب و فروکش کردن تب هیجانات اجتماعی که هنر را نیز تحت تاثیر قرار داده بود ، موسیقی به بستر غیر سیاسی باز می گردد و محتوای اشعار انتخابی نیز به سنت خود باز می گردد اشعار حافظ شالوده آثار شجریان در این دوره را شکل می دهد. اما آنچه در بیداد بسیار به چشم می آید تسلط شجریان بر کرسی بندی گوشه ها ، مد گردی (رفتن به دستگاه های دیگر ) و تنوع ملودی و ریتم در آواز اوست عواملی که سبب شد تا تنوع چشمگیر حاصل شده ،  آواز های طولانی را ( نظیر بخش همایون این البوم با استاد بیکجه خانی ) نه تنها ملال انگیز نسازد بلکه بار دیگر آن را با ذائقه شنیداری جامعه آشتی دهد. تسلط و استادی شجریان در اجرای اواز و تحریر ها و ترکیب تحریرها با کرسی بندی های مختلف از جمله ویزگی هائی بود که در اعطای لقب استادی از سوی جامعه به او جای تردید باقی نگذاشت پذیرشی توسط هیچ ارگانی توصیه و اعطا نشده بود که بخواهد بازپس گرفته شود. قطعه ابتدائی آلبوم بیداد فرمی پیوسته و دو بخشی دارد فرمی که مشکاتیان آن را در بیداد معرفی نمود و در دستان و افق مهر تثبیت کرد فرمی که ابتدا با ریتمی سنگین آغاز می شود و با بخشی پرتحرک و بعضا چهارمضراب گونه به پایان می رسد تنوع ریتم و حالت سوال و جوابی میان سازها در رجیسترهای مختلف و نیز استفاده از پاساز های پرتحرک (با توجه ویژگی های ساز سنتور) از نکات برجسته و مهم آهنگسازی مشکاتیان به شمار می رود مشکاتیان در تصنیف سازی نیز سرامد بود شعر را خوب می شناخت و علاوه بر تلفیق کلام با موسیقی در تلفیق معنی شعر با فراز و فرود های ملودی نیز تسلطی بی مانند داشت به این نکات برجسته در معرفی دیگر آثار استاد فقید بیشتر خواهیم پرداخت آواز بیداد از گوشه بیداد آغاز و از بیات راجه و گوشه اوج به شور می رود و پس از اجرای قرچه به گونه ای استادانه با فرود در شوشتری به همایون باز می گردد اینگونه برخورد با روند سنتی حرکت گوشه ها متعارض بود اما به گونه ای استادانه ترکیب بندی شده که نافی هیچ یک از اصلت های موسیقی ایران نبوده است در پایان جا دارد به تار پراحساس و شفاف مرحوم استاد بیکجه خانی نیز اشاره کرد که زینت بخش این البوم جاودان است سخن از بیداد بسیار است و در این نوشتار کوتاه نمی توان به تمام ویزگی های این اثر جاودان حتی نگاهی کوتاه داشت نوشتار را به یاد ان دوران طلائی موسیقی ایرانی با بیتی از حافظ که آواز ماندگار شجریان  در آلبوم بیداد  را نیز زینت بخش خود ساخته به پایان می بریم که :
زهره سازی خوش نمی سازد مگر عودش بسوخت         کس ندارد ذوق مستی میگساران را چه شد

منبع: روزنامه هفت صبح مورخ 24/7/90